Türk Hukuk Tarihi

[İlteriş Kağan]

Türk Hukuk Tarihi
Bilinen ilk Turk Devleti'nden bu yana Turk Milleti'nin Hukuk Duzeni ile ilgili bilgiyi burada bulabilirsiniz. Islamiyetten once Turk Hukuk ve Devlet Yapisi soyledir: Ulke hukumdar ve ailesinin ortak malidir. Hun Imparatoru Mete ulkeyi uc kisma ayirmis, batida Tigin, merkezde Hakan ve doguda Velihat Tigin olarak orgutlemistir. Ancak daha sonra Turk Devletleri dogu ve bati olarak orgutlenmis ve Hakanlar doguda, Yabgular batida hukum surmuslerdir. Ustunluk dogudaki Hakandadir. Karar Organi Kurultay’dir. Kurultayin uyeleri Hakan, Yabgu ve Boy Beyleri’dir. Kurultay, yilda iki kez toplanirdi. Burada devlet isleri gorusulur, gocler organize edilir, devletle ilgili davalara bakilirdi ve savas ve baris kararlari alinirdi. Bu kurumu Hakan denetlerdi. Bu kuruma Turklerdeki ilk meclis denilebilinir.

Hukuk Kurallari yazili degildi ve Kurultay Kararlari, orfler ve adetlerden olusurdu. Dinin yaptirim gucu yoktu. Onemli suclar vatana ihanet, isyan, savastan kacma, cinayet islemedir. Devlete karsi islenen suclara Kurultay, digerlerine yargiclar bakardi.
Islamiyetin kabulunden sonra, Turk Hukuk ve Devlet Yapisi soyledir: Karahanlilar Devletinde, Turkluk on plandaydi; hukumdari Han, karar organi Kurultay idi. Karahanlilar, Islamiyet oncesi Turk Hukuk duzenini devam ettirmislerdir. Selcuklu Devletinde ulke, hukumdar ve ailesinin ortak mali idi ve hukumdarin adi Sultandi. Sultan Mensur'dan baslayarak hukumdarlik Halife'den alinmaya baslanmistir. Ayrica devlet yonetiminde Vezirlik Kurumu olusturulmustur. Karar organi Divandir. Divanda devlet meseleleri gorusulur ve halkin sorunlarina cozumler aranirdi.

Osmanli Devleti'nde yonetim, merkeziyetci, teokratik monarsi idi. Ulke hukumdar ve ailesinin ortak maliydi, ancak Fatih Sultan Mehmet zamaninda cikartilan Kanunname-i Ali Osman ile bu usul kaldirilmistir. Hukumdara Sultan, Padisah, Hunkar, Han, Hakan, Bey, Gazi denilmistir. Padisahlarin siyasi otoritelerinin yanisira, Yavuz Sultan Selim zamanindan itibaren Halifelik kurumunun Osmanli Hanedani'na gecmesi ile dini otoriteleri vardi. Siyasi otoriteyi Sadrazam, dini otoriteyi Seyh-ul Islam kullanirdi. Otorite, Kurulus Doneminde zayifken, Yukselme Doneminde, ozellikle Fatih Sultan Mehmet ile, mutlak hale gelmistir. Padisahin mutlak gucu l9.yuzyilda ferman olarak yayimladigi Sened-i Ittifak, Tanzimat Fermani ve Kanun-i Esasi ile kisitlanmistir. Ancak hicbirinin denetlenme olasiligi olmamis ve merkezi otoritenin gucunu yeniden kazandigi hallerde hukumsuz kalmislardir.

Osmanli Devletinde, hukumdarlik babadan ogula gecmekteydi, ancak Sultan 1.Ahmet zamaninda Vesaret Kurali getirilmistir. Osmanli Devletinin karar organi, Divan’dir; kurucusu Orhan Gazi’dir. Fatih Sultan Mehmet'e kadar Padisah baskanlik etmistir ama daha sonra Sadrazamlar baskanlik etmeye baslamistir. Sultan 2.Mahmut zamaninda kaldirilmistir. Divanda devlet meseleleri gorusulur, halkin sorunlarina careler bulunurdu. Uyeleri Padisah, Sadrazam, Vezirler, Kazaskerler, Defterdar, Nisanci, Seyh-ul Islam (l6.yy), Kaptan-i Derya (l6.yy), Reus-ul Kuttab ve Yeniceri Agasi'dir. Kazaskerler adalet, egitim ve din islerinden, Defterdar mali islerden, Seyh-ul Islam ise din islerinden sorumluydu; Kaptan-i Derya Donanma Komutani, Yeniceri Agasi Genelkurmay Baskaniydi.

Iki cesit Hukuk Kurali mevcuttu. Bunlar Orfi ve Serri Hukuk'lardi. Orfi Hukuk gelenekler, orf ve adetler ve kanunnamelerden olusuyordu. Serri Hukuk ise Islam Hukuku idi. Hukukta birlik yoktu. Muslumanlar icin Seriat Mahkemesi, Gayrimuslumler icin Cemaat Mahkemesi, yabanci devletlerle cikan anlasmazliklari cozumlemek icinde Kapitulasyon Mahkemesi vardi. l9.yuzyilda mahkemeler birlestirildi. Mahkemelere Kadilar baskanlik ederdi. Baskent Istanbul’du. Ulke Yonetimi uc ana kisma ayrilmistir. Bunlar Merkeze Bagli Eyaletler, Ozel Yonetimli Eyaletler ve Bagli Hukumet ve Beyliklerdir. Toprak Yonetimi uc ana basliga ayrilmistir. Bunlar Osri Topraklar, Haraci Topraklar ve Miri Topraklardir. Osri Topraklar Musluman halkin, Haraci Topraklar Gayrimuslimlerin topraklaridir. Miri Topraklar, devletin mulkiyetinde bulunan topraklardir. Miri Toprak sahipleri devletin kiracisi durumundadir. Toplum yapisi ikiye ayrilmis durumdadir. Muslumanlar "Tebaa", Gayrimuslumler "Reaya" olarak adlandirilmistir. l9.yuzyilda Sultan 2.Mahmut herkesi "Tebaa" ilan etmistir.

Osmanli Devletinde ilk kez Padisah Otoritesinin kisitlanmasi Sened-i Ittifak (1808) ile gerceklesmistir. Sened-i Ittifak, anayasal nitelikte bir belgedir. Padisah 2.Mahmut yetkilerinin bir kismini Ayanlarla paylasmistir. Sultan 2.Mahmut donemindeki bir baska onemli ferman ise Tanzimat Fermani'dir. Tanzimat Fermani ile yargi, vergi ve askerlik konularinda duzenlemeler yapildi, sinirli ozgurlukler verildi, Mecelle adinda bir Medeni Kanun yapildi.

Bu donemde yargi ikiye ayrildi: Divan-i Ahkam-i Adliye ve Surayi Devlet. Divan-i Ahkam-i Adliye bugunku Yargitay, Sura-yi Devlet ise Danistay Gorevini goruyordu. Divan kaldirildi ve yerine Heyet-i Vukela getirildi ki, bugunku anlamda Bakanlar Kurulu niteliginde bir kurumdu. Sultan 2.Abdulhamit zamaninda Kanun-i Esasi (1876) hazirlandi ve yururluge girdi. Bu bir ferman anayasadir. Bu Anayasa ile Yasama Organi Meclis-i Umumi adinda bir Meclis oldu. Bu Meclis kendi icinde Heyet-i Ayan ve Heyet-i Mebusan olarak ikiye ayrildi. Heyet-i Ayan, Padisah tarafindan atanan, saygin kisilerden olusuyordu ve omurboyu gorev yapiyorlardi. Heyet-i Mebusan ise her ellibin erkek nufusa bir temsilci olarak dort yil icin genel oylama ile seciliyorlardi.

Osmanli Devletinin l.Dunya Savasinda yikilmasi ve Kurtulus Savasi sirasinda Istanbul’daki Mebusan Meclisinin dusman tarafindan kapatilmasi sebebiyle, Mustafa Kemal Ataturk'un girisimleri ile Misak-i Milli sinirlari icinden secilmis vekillerin katilimi ile 23 Nisain 1920 tarihinde Ankara’da, Buyuk Millet Meclisi toplandi. Cabuk ve etkili kararlarin cikabilmesi icin Meclis Hukumeti Sistemi uygulandi. Meclis Baskani ve ayni zamanda Devlet Baskani olarak Mustafa Kemal Ataturk secildi.

20 Ocak 1921 tarihinde ilk anayasamiz ilan edildi. Teskilat-i Esasiye adli kanunun en onemli ozelligi, "Milli Egemenlik" prensibine ulkemizde ilk kez yer vermesidir. Tasarinin birinci maddesi "Hakimiyet kayitsiz sartsiz milletindir" der. Kuvvetler birligi ilkesine dayanir. Kisa ve klasik haklari icermeyen bir anayasadir. O zamanki olaganustu halin gerektirdigi sekilde olusturulmustur. Klasik temsil usulu benimsenmistir.

20 Nisan 1924 tarihinde Cumhuriyetin ilk anayasasi ilan edildi. l921 Anayasasinda, eksik birakilan Klasik Hak ve Ozgurluklere bu anyasada yer verilmis,Kuvvetler Ayriligi Prensibi getirilmistir. Ayrica Devlet Baskanligi ve Basbakanlik Makamlari olusturulmustur. Bu anayasa, Meclis Hukumeti Sisteminden Parlementer Sisteme gecisi saglamistir.

1946 yilinda Turkiye'de ilk demokratik secimler yapilmis ve Demokrat Parti iktidara gelmistir. Turkiye'de 1960 ve 1980 yillarinda iki kez askeri darbe olmus ve mutakiben birer kurucu anayasa niteliginde olan 1961 ve 1982 Anayasalari hazirlanmistir.

Burada daha cok bugunku Turkiye topraklari uzerinde kurulan Turk Devletleri ve diger cok onemli bir Turk Devleti hakkinda bilgi yer almistir. Tarihteki diger Turk Devletleri hakkinda bilgi daha sonra ilave edilecektir. Ayrica Orta Asya Turk Devletleri incelenerek buraya eklenecektir. Uzun bir sure kominist yonetim ve sosyalist hukuk duzeni altinda yasadiktan sonra demokratik yonetim ve Hukuk Devleti kurallarina gecis saglanmistir.

Orkun Atalay