Azerbaycan’ın Sovyetler Birliği’nden Ayrılması

[İlteriş Kağan]

Bakü’nün Hazar denizi kıyısındaki zengin petrol yatakları dolayısiyle Çarlık döneminde Azerbaycan’da sanayi gelişmiş ve Rusların yanında zengin Türk işadamları çoğalmıştı. Azerbaycanlı aydınlar arasından yetişmiş Abbas-kuli Ağa Bakihanlı (1794-1848), Mirza Fethali Ahundzâde (1812-1878), Hacı Seyid Azim Şirvânî (1835-1888), Hasan Melikzâde Zerdâbî (1837-1907) gibi kimseler okul, basın, tiyatro konusunda öncülük yaptılar.

Azerbaycân’da ilk Türkçe gazete olan Ekinci’yi Hasan Melikzâde Zerdâbî 1875’te Bakü’de yayınlamaya başladı, ilk cedit okullarını da Sıtkı Seferoğlu 1890’da Ordubâd’da, 1894’te Nahçivan’da, Hacı Seyid Azim Şirvânî 1896’da Şemahı kasabasında açtı.

Yeni üsuldeki okulların sayısı daha sonraki yıllarda hızla artmaya başladı. Ekinci iki yıllık ömrüne rağmen gerici Şiî din adamlarına karşı sert eleştirilerde bulundu. Gaspıralı İsmail Bey’in Tercüman gazetesi de Azerbaycanlı aydınlar arasında okunuyor ve Türkçülük bilincinin yayılmasını sağlıyordu. Liberal düşünce ile birlikte Türk milliyetçiliğini Azerbaycan’da yayanlar arasında Hüseyinzâde Ali Bey, Ahmed Ağaoğlu (Ağayef), Ali Merdan Topçubaşı (Topçubaşef), Hâşim Vezirî Bey, Mehmet Emin Resülzâde, Mehmet Şahtahvil Ağa (Şahtinskiy) gibi kişileri anmak gerekir.

Hüseyinzâde 1905’te Füyuzât dergisini çıkarmaya başladı. Bu dönemde Azerbaycan basını çok gelişti. Ziya, Keşkül, Ziya-i Kafkaz, Sedâ, Sedâ-yı Vatan, Sedâ-yı Hakk, Sedâ-yı Kafkaz, Hakikat, Yeni Hakikat, İkbâl, Malûmat, Güneş, Mizân, Necât gibi çok sayıda gazete ve dergi yayınlandı. Azerbaycan’daki sanayileşme sonucu oluşan kozmopolitik ortamda Rusya’daki çeşitli siyasi gruplar Bakü’deki Rus ve başka milletten ağırlıklı işçiler arasında propaganda yapıyorlardı. Bunlar arasında Sosyal Demokratlar öndeydi.

Hatta, bu bölgede ihtilâlci grupların örgütlenmesinde bir ara Stalin de katıldı. Sosyal Demokratların yönlendirmesiyle Bakü’de Neriman Nerimanov, Efendiyev ve Meşhedi Azizbekov Himmet adlı Müslüman grubu örgütlendi. Azizbekov 1917 İhtilâli’nden sonra Baku Bolşeviklerinin başına geçerek Kafkas ötesi’nin Sovyetleştirilmesinde önderlik etti. Azerbaycan’daki liberal milliyetçiler ise Rus Kadetleriyle işbirliği yaptılar. Azerbaycan’da kurulan ilk siyasi parti ise, Musavat’tır. Bu parti adına rağmen sosyalist olmaktan çok Türkçü ve Pan-İslamcıydı.

Onun önderi olan Mehmet Emin Resülzâde siyasi hayatında Bakü, Tebriz, Tehran ve İstanbul olmak üzere çeşitli yerlerde çeşitli gruplarla işbirliğinde bulundu. 1911 yılında tekrar Bakü’ye dönen Resülzâde Azerbaycan siyasi hayatında ön sıralarda yer aldı. 1917’de Bakü’de Müslümanlar Kongresi toplandı. Bu toplantıda Resülzâde Adem-i Merkeziyet Müsavat Partisi’nin genel başkanı seçildi.

1905-1907 yılları arasında Bakü’de Ermeniler ile Azerbaycanlılar arasında etnik çatışmalar şiddetlendi. Ermeni ihtilâlci derneği Daşnakuyun kışkırtıcı faaliyetler yürütmeye başladı. Ermeni-Azeri çatışmaları 1918’e kadar sürdü. O sırada Stephan Şaumyan adlı Ermeni Kafkasya fevkalade komiseri olarak Tiflis ve Bakü’de faaliyet yürütüyordu. Onun yönlendirmeleriyle Taşnak Partisi’nin 31 Mart 1918’de Bakü’de başlattığı soykırımda 17 bin Azerbaycanlı Türk öldürüldü.