Bir Doğu Türkistan efsanesi:Gilem Halısı

Bir efsaneye göre, Uygur’un Hotan bölgesinde eski çağlarda hüküm süren bir kral, bütün çocukları arasında en çok küçük kızı Gilem’i severmiş. Çok akıllı ve yetenekli olan Prenses Gilem, şarkı söylemeye ve dans etmeye düşkünmüş ve herkes tarafından beğenilirmiş. Kral, zamanla büyüyen kızı için ona lâyık bir koca bulmak istemiş. Ama prenses, yoksul bir delikanlıya âşık olmuş.

Kralın ilişkilerini onaylamamasına rağmen iki sevgili bahçede gizli gizli görüşüyormuş. Ne yazık ki, görüştükleri fark edilmiş ve buna çok kızan kral, Gilem’i sarayından kovmuş.

Sevdiği delikanlıyla evlenen Gilem, yaşam koşullarını kendi emeğiyle değiştirmek istemiş. Pazardan renkli iplikler satın almış ve halı dokumaya başlamış. Halı, egzotik deseni ve rengiyle herkes tarafından çok beğenilmiş. Gilem, dokuduğu halıları köyde yaşayan ailelere satmış. Halı dokuma tekniğini de köyde yaşayanlara öğretmiş. Böylece, köydeki insanların yaşam koşulları giderek iyileşmiş. Zamanla Gilem ismi, bir halı cinsinin adı olarak anılmaya başlamış. Pekiyi, efsanede anlatılan Gilem gerçekten yaşadı mı? Onun dokuduğu halının özelliği neydi?

Bir şiirde şöyle deniyor: “Gökte ne kadar farklı bulut varsa, Hotan’da da o kadar değişik halı deseni vardır”. Bu şiir, halının Hotan’da çok yaygın olarak kullanıldığını gösteriyor. Yeşim taşıyla dünyaca ünlü olan bu bölge, acaba Gilem halısının da yurdu muydu?

Hotan’daki köylerde hemen hemen her ailenin halı dokuma atölyesi var. Büyükler de, çocuklar da halı dokumayı biliyor. 18 yaşındaki Hörgül, halı dokumayı 7 yaşındayken annesinden öğrenmiş. Annesi ve babası, kızlarının halı dokuma tekniğini iyice öğrenmesini teşvik etmiş. Çünkü yerel halkın gözünde Gilem, büyük bir halı dokuma ustasıydı. Halı dokumayı bilmek, akıllı ve yetenekli olmanın işareti olarak görülüyor. Hatta daha da iddialı deyişe göre, halı dokunmayı bilmeyen kız, iyi koca bulamaz. Hörgül gibi yeni kuşaktan kızlar bu görüşe katılmıyor. Ama bu, onların Gilem hakkındaki düşüncelerini etkilemiyor. Hörgül, tatil günlerinde birkaç arkadaşıyla birlikte güzel halı dokumaktan zevk alıyor.

Bütün Gilem halıları elle dokunuyor. Önce bir ahşap çerçeve üzerine alt taban olarak gergin ipler bağlanıyor. Bunlar, bir grup çözgü ile iki grup atkıdan oluşuyor. En önemli nokta, desenin tasarımıdır. Dokumanın, desene göre sıkı ve sağlam olması için, düğüm ipliklerinin özel bir aletle kesilerek kısaltılması gerekir. Sonra iplikler makasla düz olarak kesilir. Bu yöntem fidelik tarhını andırdığı için “tüylü fidelik halısı” olarak anılıyor. Kalın ve sağlam olduğu için, bir halının ömrü birkaç yüzyılı bile bulabilir ve kuşaktan kuşağa aktarılabilir.

Gilem halısı, “Doğu Halısı” olarak da adlandırılıyor. Gerek biçimi, gerekse desenleri ve renkleri, yerel kültürün zengin özelliklerini taşıyor. Yüksek ekonomik değeri olan Gilem halısı, aynı zamanda süs eşyası olarak da kullanılabiliyor. Gilem halısının zemin halısı, duvar halısı ve seccade olarak kullanılan türleri var…

Gilem halısının en önemli özelliği desenleri ve renkleridir. Desenler, renk çeşitliliğiyle göz alıcıdır. Çeşitli çiçek desenleri çok canlıdır. Her desenin belli bir anlamı var… Ama çoğu “uğur” ve “mutluluk” anlamı taşır.

Narın anayurdu Orta Asya’dır. Uygurlar çok eski zamanlardan beri narçiçeğini ve nar goncasını halı deseni olarak kullanıyor. Nar, geniş ve müreffeh aile simgesi olarak kabul ediliyor. Ama halı desenlerinde elmas biçimine daha çok rastlanıyor. Bunun nedeni ne? Elmas biçimi ne tür bir anlam taşıyor?

Uygur Müzesi araştırmacılarından Jia Yingyi şu bilgileri verdi: Elmas biçimine yer veren desenler neden çok görülüyor? Uygur bölgesinde birçok dağ bulunuyor. Bazı kişilere göre, eski çağlarda bunları gören insanlar, resimlerini yaptı. Bu konuda birçok açıklama var. Xinjiang’da dağ, elmas, üçgen ve testere dişi biçimli desenler çok sık kullanılır. Şimdi bunlara “geleneksel desenler” deniyor. Birçok halıda bu desenleri görürsünüz. Dükkânlardaki büyük halılarda hep elmas biçimli desenler vardır.

Uygur Güzel Sanatlar Akademisi görevlilerinden Profesör Li Anning şöyle dedi:

“Halı dokuma tarihimiz, İran’dakiyle hemen hemen aynı uzunluktadır. Orta Asya göreceli olarak kuraktır. Buradaki insanlar yeşil rengi sever, canlı bahçelere özlem duyar. İçinde imparatorluk sarayı, köprüler, akarsular, çiçekli bahçeler bulunan bir kentte yaşmayı umarlar. Bu nedenle bunları halı desenleri olarak dokurlar. Böylece halılarda tek elmaslı ya da çok elmaslı desenler, imparatorluk sarayını resmeden desenler ve haritalar yer almış.”

İster harita, ister dağ görünümlü olsun, bu halılardaki elmas biçimli desenlerin anlamı gizemini hâlâ koruyor. Ama Uygurların yaşamıyla sıkı ilişkisi olan halı desenleri, kesinlikle onların geleneksel kültürlerini yansıtıyor. Bu duvar halısının üzerinde bulunan “Oniki Makam” deseni, Uygurlar tarafından çok beğeniliyor. 16. yüzyılda Amannisa adlı bir Uygur prensesinin, halk arasından toplayarak derlediği ve bugüne kadar korunan 12 büyük şarkı grubuna “Oniki Makam” adı veriliyor. Estetik ve doğal, sıcak ve derin olan Oniki Makam, müzik, edebiyat, dans ve opera gibi sanat türlerini büyük bir ustalıkla kullanarak Uygurların renkli yaşamlarını ve duygu dünyalarını yansıtıyor. Makam, hem duygusal hem de anlatısal olarak icra edilir. Tamamı çalınırsa, normal olarak 24 saat sürer. İnsanlar, kulağa hoş gelen bu melodilerden kolayca etkilenir.

Duvar halısındaki “Makam” deseni, artık “Oniki Makam’ı temsil eden eser olarak kabul ediliyor. Bunun tasarımcısı olan Hazı Ahmet, Xinjianglı ünlü bir ressam ve güzel sanatlar eğitimcisi… Onun eserlerinde, daha çok Uygur dansları ve şarkıları dışa vuruluyor. Desenlerde heyecanlı şarkıların ve dansların görsel ifadeleri var. Çalışmalarında, özellikle makam icrası ve “Meşrep” adı verilen şenlikler dikkat çekiyor. Uygur halkının sıcak, neşeli, iyimser ve cana yakın karakterini gösteren resimler, izleyenleri etkiliyor.

Prenses Gilem, adını verdiği halının bugün Uygur halkının günlük yaşamında vazgeçilmez bir rol oynayacağını tahmin edemezdi. O halde, Gilem halısının Uygurların aile yaşamındaki özel yeri nedir?

Gilemi Halısı, Uygularların günlük yaşamında vazgeçilmez bir eşyadır. Soğuktan ve sıcaktan koruma özelliğine sahip olan halı, süs eşyası olarak da kullanılır. Uygur halılarının geleneksel desenleri arasında çiçek, ağaç yaprağı, kuş, hayvan ve hayali yaratıklar yer alır.

Hotan’daki kalabalık pazarda halı alışverişi çok iyi gidiyor. Başka yerlerden buraya gelen işadamları ve turistlerin hepsi, güzel Gilem halısını evlerine götürmek istiyor.