Hem Ayrı Hem de Bitişik Yazılabilen Ekler

[İlteriş Kağan]

Ek-fiilin çekimleri olan “iken, ile, ise” kelimeleri kendinden önceki kelimeden ayrı yazılır. Ama bunların bitişik yazılış şekilleri de vardır: -ken, -le, -se. Bitişik yazılırken araya kaynaştırma harfi de girebilir.

Ama bu eklerden sadece “-ken“, hiçbir zaman ünlü uyumlarına uymaz; her kelimeden sonra “iken” ya da “-ken” olarak yazılır.

Alır iken > alırken
okulda iken > okuldayken
gelenler ile > gelenlerle
Ali ile > Ali’yle
çanta ile>çantayla
olacak ise > olacaksa
okumalı ise > okumalıysa…

Bu yazım kuralına göre, ünlü uyumlarına aykırı olarak kabul edilen bazı ekler, sözcükten sonra “ayrı” olarak gösterilebileceği gibi; sözcükle birleşerek -ki bu birleşme sırasında genellikle bir ses olayı meydana gelmektedir- yazılabilirler.

Örneğin, “Kalem ile yaz.” cümlesini “Kalemle yaz.” biçiminde yazmak mümkündür. Veya “Evde iken geldi.” cümlesini “Evdeyken geldi.” biçiminde yazmak, Türkçenin yazım kurallarına uygundur.

[İlteriş Kağan]

Birleşik sözcükler, iki ya da daha çok sözcüğün kalıplaşıp kaynaşmasıyla oluşurlar. Hangi biçimde oluşursa oluşsun birleşik sözcük anlamca bir bütündür, tek bir kavramı karşılar; biçimce bir bütündür, sözcükleri birbirinden ayrılmaz ve sözcükleri arasına çekim ekleri, yapım ekleri ya da başka bir sözcük getirilemez.

Birleşik sözcükler belirli kurallar çerçevesinde bitişik veya anlamca tek bir kavramı gösterdikleri halde ayrı yazılabilirler. Birleşik sözcüklerin yazımı ile ilgili birtakım ilkeler varsa da tereddütlü durumlar oldukça fazladır. Bu nedenle bitişik veya ayrı yazma konusunda tereddüt edilen durumlarda sözcüğün nasıl yazıldığını görmek için Türk Dil Kurumu türk dil kurumu, yazım kılavuzu Yazım Kılavuzu’na bakılmalıdır.

Birleşik sözcükler aşağıdaki durumlarda bitişik yazılırlar:

1. İki ya da daha fazla sözcüğün, yeni anlamda bir sözcük oluşturması için birlikte kullanılmasına “birleşme” denir. Birleşme sırasında sözcüklerde anlam, tür ve ses değişiklikleri olabilir. Ses değişimine uğrayan birleşik sözcükler birleşik yazılır:

Örnek: kaynana (<kayın ana), kaynata (<kaym ata), birbiri (<biri biri), seksen (<sekiz on), emretmek (<emir etmek), kaybolmak (<kayıp olmak); affetmek (<af etmek), reddetmek(<retetmek)…

NOT: Birleşme sırasında sözcüklerde ses aşınması ya da ses türemesi olabilir.

Örnek: pazar – ertesi -> Pazartesi, sütlü- aş -> sütlaç, his etmek -> hissetmek, af olmak -> affolmak

NOT: Birleşme, farklı türdeki sözcüklerin farklı biçimlerde kullanılmasıyla oluşabilir:

Örnek: Hanımeli (belirtisiz ad tamlaması biçiminde), Atatürk (eksiz iki ad), Akciğer (sıfat tamlaması biçiminde), Mirasyedi (bir isim, bir çekimli fiil), Gökdelen (bir isim, bir fiilimsi), Birkaç (iki sıfat), Biçerdöver (iki çekimli fiil), Çıtçıt (ikileme), Bakakalmak (iki fiil)…

2. Sözcüklerinden biri veya ikisi birleşme sırasında benzetme yoluyla anlam değişmesine uğrayan birleşik sözcükler birleşik yazılırlar:

Örnek: bal arısı (iki sözcük de anlamını taşıyor), suböreği (birinci sözcük anlamını yitir­miş), rüzgârgülü (ikinci sözcük anlamını yitir­miş), aslanağzı (iki sözcük de anlamını yitir­miş), keçiboynuzu, kuşburnu, camgüzeli, karabaş, karagöz (balık), karafatma (böcek), yeşilbaş (ördek), yalıçapkını (kuş)…

3. Gelenekleşmiş olarak bitişik yazılanlar:

Örnek: başbakan, başçavuş, başhekim, başhemşire, başkent, başkomutan, başköşe, başöğretmen, başparmak, başrol; aşçıbaşı, binbaşı, elebaşı, ustabaşı…

4. Tür değişmesi yoluyla oluşmuş bileşik sözcükler bitişik yazılır:

Örnek: mirasyedi, uyurgezer, sıkboğaz

imla kuralları5. Bir veya iki öğesi emir kipiyle kurulan birleşik sözcükler: albeni, ateşkes, çalçene, rastgele, sıkboğaz, çekyat, kapkaç, örtbas…

6. -an/-en, -r/-ar/-er/-ır/-ir, -maz/-mez ve -mış/-miş sıfatfiil eklerinin kalıplaşmasıyla oluşan birleşik sözcükler:

Örnek: ağaçkakan, cankurtaran, oyunbozan; barışsever, bilgisayar; hacıyatmaz, kuşkonmaz, külyut-maz; çokbilmiş, güngörmüş…

7. İkinci sözcüğü veya her iki sözcüğü de -di, -di/-du/-dü/-tı/-ti/-tu/-tü kalıplaşmış belirli geçmiş zaman ekleriyle kurulan birleşik sözcükler:

Örnek: albastı, çıtkırıldım, gecekondu, imambayıldı, mirasyedi, şıpsevdi…

8. Ev, hane, name, zade sözcükleriyle oluşturulan birleşik sözcükler:

Örnek: aşevi, doğumevi, huzurevi, orduevi, yayınevi; dershane, kahvehane; beyanname, siya-setname; amcazade, teyzezade…

9. Farsça ve Arapça kurallara göre oluşturulan isim ve sıfat tamlamaları ile kalıplaşmış biçimler:

Örnek: ehlibeyit, gayrimenkul, gayrimeşru, hüsnükuruntu, hüsnüniyet, suikast; darülaceze, fevkalade, şeyhülislam, tahteşşuur; aleykümselam, bismillah, inşallah, maşallah, velhasıl…

10. Yardımcı birleşik eylemler, bileşme sırasında ses değişikliği olmuşsa bitişik; ses değişikliği olmamışsa ayrı yazılır:

Örnek: hal-olmak -> hallolmak, zan-etmek -> zannetmek, seyir-etmek -> seyretmek, kayıp-olmak -> kaybolmak, fark-etmek -> fark etmek, muhtaç-olmak -> muhtaç olmak…

11. Kurallı birleşik eylemler her zaman bitişik yazılır

Örnek: anlayıvermek, görebilmek, uyuyakalmak, düşeyazmak