Türkiye (Anadolu) Selçuklularının Yükseliş Devri

[İlteriş Kağan]

Sultan Mes’ûd’un Konya önünde Bizans ordusunu mağlub ve İslâm dünyasına korku salan Haçlı ordularını imhâ etmesi Sultanın ve Selçuk devletinin kudretini çok yükseltti. Artık Anadolu Türklerinin buhran devri geçmiş; siyasî birlik ve medenî ilerileme devri açılmıştır. Bu büyük zaferleri dolayısiyle Bağdad halifesi Selçuk Sultanına, hil’at ve sancak gibi hâkimiyet alâmetleri göndererek, tebcil etmiştir. Sultan Mes’ûd, 1149 ve 1150, seferlerinde Suriye haçlılarını da mağlûb edip Maraş, Göksun, Aymtap. Rabân ve Delûk şehirlerini fethetti ve Frankları buralardan sürdü. Bu sırada Dânişmendli Yağı-basan da Karadeniz sahillerine kadar ileriliyerek Bafra (Pabra, Bavra) yı aldı. Sivas ve Malatya Dânişmendlilerini tâbiiyeti altında bulunduran Sultan Mes’ûd onlarla birlikte Kilikya’yı istilâya başladı. Bu bölgede fetihlerine devam ederken ordusunda ve hayvanlarında çıkan, vebâ (Türkçe t ab alı) sebebiyle 1054 de çekilmeğe mecbur kaldı ve 1155 de de öldü. Mes’ûd kırk yıla yakın bir saltanat ve mücâdele devrinde çok sabırlı, ihtiyatlı, bir siyâsetle Selçuk devletini yok olmaktan kurtardı ve tekrar Anadolu’ya hâkim bir duruma yükseltti. Zekâsı ve enerjisi sâyesinde Bizans imparatorluğunu ve Haçlıları mağlûb ederek Türkler için Anadolu’yu emniyetli bir vatan haline getirdi. İlk defa, onun zamanında, Garp kaynaklarında, Anadolu’nun “Turkm” adiyle kaj’dedilmesi de çok mânâlıdır. Bir Hıristiyan kroniğinin ifade ettiği üzere de, adaleti ve iyi idaresi dolayısiyle, Bizans’ın ağır vergilerle ve zulüm ile ezdiği Rumlar onun idaresine geçtiler. Selçuk Türkiyesinde ilk imâr ve medenî faâliyetler de onunla başlar. facebook sayfa birleştirme

Mes’ûd’un yerine, veliahd tâyin ettiği, oğlu Elbistan meliki, II. Kılıç Arslan (115-1192) sultan oldu. Mes’ûd ile başlayan siyasî, askerî ve medenî hamleler bu kudretli sultan ile çok ileri bir safhaya erişir ve Türkiye Selçukluları tarihinde yeni bir devir başlar. Fakat Kılıç Arslan ilk yıllarda tehlikeli ittifaklarla karşılaşır. İlk önce küçük kardeşi Şaşinşâh Ankara ve Çankırı taraflarına giderek Yağı-basan ile birleşip kendisiyle mücâdeleye girişirler. İmparator Manuel ile Musul Atabeği Nureddin Zen-gî de Kılıç Arslan’a karşı 1159 da ittifak yaparlar. Kilikya Ermeni prensi Thosos II. da fırsattan faydalanarak Selçuk topraklarına tecavüz eder. Bütün siyasî tahrik ve faaliyetlerin merkezi İstanbul’a giden Kılıç Arslan İmparatorla yaptığı ittifak sayesinde Yağı-basn’ı ve kardeşi Şahinşâh’ı 1063 de bertaraf etti.

Yağı-basan’m ölümünden sonra da Dânişmendli-leri de tedricen ortadan kaldırdı. Atabeg Nureddin işgâl ettiği yerlerden çekildi. Mengücik oğullarını da tâbiiyetine aldı. Böylece uzun bir mücâdele sonunda Sakarya’dan Fırat boylarına kadar Anadolu Kılıç Arslan idaresinde birleşti. Sultanın bu kadar kuvvetlenmesinden endişelenen ve Türkmenlerin Garbı Anadolu’yu istilâ eylediğini gören İmparator Manuel Türkleri tamamiyle ezmek ve Bizans’ı tekrar Anadolu’ya hâkim kılmak karariyle, büyük bir ordu hazırlayarak, 1176 da, bizzat Konya üzerine yürüdü. Bu hareket üzerine Kılıç Arslan Bizans ordusunu Eğridir gölü şimalinde dar ve sarp bir geçitte (Myriokefalon – Kundanlı) yakalayarak, bu yılın Eylülünde müthiş bir mağlûbiyete uğratmakla Bizans’ın Malazgirt’ten beri Anadolu’yu kurtarma ümitleri ve bu ülkeyi hâlâ kendi memleketi sayan düşünceleri de artık tarihe karıştı. Bu sebeple bu zafer Türkiye ve Bizans tarihinde, Malazgirt’ten sonra, ikinci büyük bir dönüm noktası teşkil eder ve artık yıkılmcaya kadar Bizanslılar tedrici ve devamlı bir şekilde ric’at ederler. II. Kılıç Arslan 1177 ve 1182 de de Garbı Anadolu’da Kütahya ve Eskişehir havalilerini kat’î olarak fetheder ve türkleştirir. qr kodu okutma

Zaferlerle dolu uzun bir mücadele hayatında yorulan ve ihtiyarlayan Kılıç Arslan, eski Türk hâkimiyet telâkkilerine göre, devletini onbir oğlu arasında taksim edip her birini, Melik sıfatiyle, bir eyâletin idaresine gönderirken kendisi de metbû sultan olarak Konya’da oturuyordu. Muhtar idarelere sahip bü meliklerden bir kısmı artık zayıflayan Bizans aleyhinde fetihlere giriştiler. Lâkin bunlar arasında erken saltanat mücâdelesi başladı. Selâhaddin Eyyûbî’nin Kudüs’ü fethi üzerine Alman imparatoru F. Barbaros kumandasında teşekkül eden Haçlı ordusu 1190 senesinde Türkiye topraklarına girdiği zaman Kılıç Arslan, Sultan olmakla beraber, fiilî bir iktidâra sâhip değildi. Alman imparatoru ile Selçuk Sultanı arasmda dostluk mevcut olduğundan Kudüs’e gitmek isteyen Alman ordusunun Türk topraklarından serbest geçişten başka bir gâyesi yoktu. Bununla beraber önce Türkmenler, sonra da Sultanın bir kısım oğulları Almanların karşısına çıktılar. Lâkin siyasî bölünme dola-yısiyle Selçuklular için büyük Alman ordusunu durdurmak mümkün değildi. Bu sebeple Almanlar Konya’ya girdiler ve Selçuk Sultaniyle bir anlaşma yaptıktan sonra Kilikya’ya varmak üzere Türk arazisinden ayrıldılar. 1. Kılıç Arslan’m ölümünden (1192) sonra oğulları arasmda saltanat mücâdelesi yine de devam etti. Nihayet Tokat meliki II. Süleyman-şâh, 1196 da, mücâdeleye karışarak bunlardan bir kısmını itaate aldı; bir kısmını da bertaraf ederek Keyhüsrev elinde bulunan saltanatı alıp Konya’da yerleşti, Süratle Bizans imparatorunu vergiye bağladı. Dahilî mücâdelelerden faydalanan Ermeni kıralı II. Leon’u tenkil etti. Mengü-cikleri ve bazı Artukluları tabiiyetine aldıktan sonra Erzurum’a geçerek 1201 de eski bir hanedan olan Saltulduları ortadan kaldırmak suretiyle Gürcistan’la komşu oldu. îslâm memleketlerine istilâlarda bulunan ve bir defasında da Erzurum’u muhasara eden Gürcüleri ezmek maksadiyle Gürcistan üzerine yürüdü. Lâkin Sarıkamış yakınlarında Gürcü-Kıpçak ordusunun anî bir baskınına uğradı ve mühim esirler vermek suretiyle ric’at etti. Ankara’yı kardeşi Mes’ûd’dan kurtarıp, intikam almak üzere, Gürcistan’a giderken, 1204 de, yolda ölümü ile bu kudretli sultanın genişleme hareketi de durdu. Bununla beraber az zaman içinde Selçuk birliğini kurduktan sonra devletin hudutlarını babasından daha ilerilere götürdü.

[İlteriş Kağan]

Türkiye Selçukluları devleti bu kesif nüfûsun Anadolu’ya intikâlinden sonra ve o sâyede kurulmuştur. Bu devletin kurucusu olan Kutal-mış’ın oğlu Süleyman-şâh (Selçuk’un oğlu olan Arslan-yabgu’nun torunu) Malazgirt zaferini müteakip Anadolu fethine gönderilen Türk beyleri arasında mevcud değildi. Bu sırada Anadolu’ya gelen Artuk bey Kızıl-Irmak ve Yeşıl-Irmak havzalarında mühim fetihler yaparak (Dâ-nişmend-nâme’de Artuhî adiyle destanî bir hüviyet kazanır), 1072 yılında, Isak Komnenos kumandasında bir Bizans ordusunu mağlûb ve kumandanlarım esir ettikten sonra Sakarya boylarına kadar ileriledi. Normand reisi Russel Bizans tahtına Yunaıınis Dukas’ı çıkarmak ve Anado-luda ayrı bir devlet kurmak teşebbüsüne girişince imparator Mihael, daha tehlikeli bu durum karşısında, Artuk bey ile anlaşmağa ve onun yardımına başvurmağa mecbur oldu. İmparatora karşı isyanları bastıran Artuk bey bu sayede fetihlerini İzmit körfezine kadar ileriletti. Alp Arslan’m ölümü üzerine saltanat mücâdelesi başlayınca Artuk bey merkeze çağırıldı ve 1073 Nisanmda Melikşâh’m Kavurt’a karşı zaferine hizmet etti11. Artuk’un Anadolu’da 1076 yılma kadar fetihler yaptığına dair bir hüküm12 sadece yanlış bir tahmine dayanmıştır. Artuk’un ayrılışını müteakip 100.000 kişinin başında bulunan Tutak da İzmit körfezine kadar ileriledi.

Türkiye devletinin kurucusu Süleyman’ın meydana çıkması ile Alp Arslan’m ölümü ve bu sebeple de Artuk’un Anadolu’dan ayrılması arasında sıkı bir münasebet vardır. Filhakika Alp Arslan’a karşı giriştiği saltanat mücâdelesinde Kutalmış, 1064 yılında, mağlûb ve maktul düşünce oğulları Bizans hududuna sürgün edildi13. Urfa havalisinde kuvvetsiz ve sönük bir hayat geçiren bu şehzâdeler Sultanlık mücâdelesi ve Artuk’un dönüşü üzerine- Anadolu Türkmenlerini etraflarında toplamağa başladılar. Selçuk’un soyundan bir başa muhtaç bulunan bu Türk-menlerin bir kısmı da zaten Tuğrul bey’e ve Alp Arslan’a karşı ayaklanmış ve bu sebeple Anadolu’ya kaçmış kendi mensupları, Yabgular idi. Kutalmış oğullarının tarih sahnesine çıkışlarına dâir en mevsuk rivâ-yet şüphesiz, 467 (1074) de, Suriye’de, Melikşâh’a tâbiiyeti kabul eden Yabgulu Türkmen leri reisi Atsız’a karşı Şökli’nin onlara müracaatı ve bu vesile ile de Şi’ı Mısır halifesi ile münasebete girişilmesidir. Gerçekten bu müdahalede Kutalmış oğullarından biri esir edilip Melikşâh’a gönderildikten sonra kardeşlerden diğeri Haleb’i ve Antakya’yı kuşattı; fakat fazla vakit kaybetmeden Anadolu’ya gitti14. Böylece Anadolu’ya geçen Süleyman Konya ve havalisini mahallî Rum hâkimlerinden aldıktan sonra yoluna devamla 467 (1075) de îznik’i fethedip kendisine payitaht yaptı15. Bu havalide bulunan Tutak’m veya ona mensup Oğuzların da kendisine iltihak eylediğini sanıyoruz. Bu sırada Bizans imparatorluğu Öyle perişan bir durumda ve Anadolu ile münasebetlerini o derece kesmiş vaziyettedir, ki Hıristiyanlık tarihinde mühim bir mevkii bulunan İznik’in fethi Rum kaynaklarında hiç bir akis bırakmamış ve ancak- 1078’de Botaniates’in tahta çıkarılışına yardımı münasebetiyle bu şehrin Süleyman’ın elinde bulunduğu kaydedilmiştir. Bu son hâdise fethin daha evvel vukubulduğunu ve İslâm kaynaklarını da teyit eylediğini göstermektedir16. Böylece bugüne kadar bu fethin yılı ve Türkiye Selçuklu devletinin kuruluşu tarihinin 1075 yılı olduğunu, bugüne değin bu hâdise ve kuruluş için verilen 1077, 1078, 1080 ve 1081 tarihlerinin birer tahminden ibaret olduğunu meydana koymuş oluyoruz17. Selçuk’un küçük torunu Süleyman bu yeni devleti kurmakla hem Anadolu’ya göçmüş Türkmenleri birleştirdi; hem de göçebe Oğuzların daha büyük kitleler halinde bu ülkeye gelmelerine imkân verdi17a. Bu kuruluş ile 1080 yılma ait büyük muhâceret arasında bir münâsebet düşünmek tabiîdir. atari oyna

İmparator Mihael, 1074 Şubatında, Papa VII. Gregoire’a başvurarak Türklere karşı yardım istemiş; buna mukabil de Ortodoks kilisesinin Katolik kilisesine iltihakım vaadetmişti. Bu müracaatı memnuniyetle ka-bûl eden Papa bazı Avrupa kırallarma ve bütün Hıristiyanlara hitap ederek Türklerin İstanbul surlarına kadar bütün Şark imparatorluğu ülkelerini istilâ eylediklerini beyanla onları bir Haçlı seferine çağırmış; fakat Papalık – İmparatorluk mücâdelesi bu dâvetin ancak yirmi yıl sonra netice vermesine imkân hazırlamıştır18. Katolik Avrupa’nın yardımından ümidi kesen İmparator, Melikşâh ile bir sulh muahedesi yapabilmek için, 1074 Haziranında, Halifenin tavassutunu rica etmiş ve 1075 de hazineler değerinde hediyeleri, bir elçi ile, Azerbaycan’a gelmiş bulunan Sultana göndermiştir. ultrabook nedir

Süleyman-şâh Bizans’ta başlayan taht kavgalarına karışmak ve 1078 de Botaniates’i İmparator yapmak suretiyle hâkimiyetini genişletti, devletini kuvvetlendirdi. Bu sayede Türk ordusu Üsküdar (Chrysopolis) a kadar ilerileyerek orada karargâh kurdu. Melikşâh Kutalmış oğullarını tenkil maksadiyle Anadolu’ya Porsuk bey kumandasında bir ordu gönderdiği zaman Bizans ile Süleyman arasında dostluk devam ediyordu. Vukubulan muharebede Porsuk Kutalmış oğlu Mansûr’u öldürdü20. Bazı Selçuk-nâmeler bu seferin Kutalmış oğullarına değil Bizans’a karşı yapıldığını kaydetmekle meseleye nüfuz edememişlerdir21. Zonaras’a göre Halifenin tavassutiyle iki hanedan arasındaki savaş durdurulmuştur. Bu hâdise Melikşâh’m, 1075 de, Mihael ile bir anlaşmaya vardığını, Süleyman ile Botaniates arasındaki ittifaka karşı Porsuk’un gönderilmiş olduğunu telkin eder. Fakat Porsuk’un dönüşünden sonra İmparatorla Süleyman-şâh’ın arası açıldı; bu sefer taht iddiasında bulunan N. Melis-senos’u destekleyen Selçuk sultanı bu sâyede Frikva ve Garbı Anadolu’da henüz ele geçmeyen yerleri fethetti. Bu sebeple İmparator 1080 senesinde İznik üzerine bir ordu gönderdi. Seferden dönen Süleyman-şâh bu orduyu bozdu ve Türkler boğazların Anadolu sahillerini işgâl edip orada gümrük dairesi kurarak gemileri kontrola başladılar. Türklerin donanması olmadığı için deniz İstanbul’u ve Bizans İmparatorluğunu korudu. 1081 senesinde Alexis Komnenos imparator olunca ilk iş olarak Süleyman ile bir anlaşma yapıp Balkanlardaki Türklerin istilâlarına karşı hareket ederken Selçuk sultanı da hâkimiyetini Şarkta genişletme imkânlarını buldu.